Gmina Jarosław leży w północno-wschodniej części województwa podkarpackiego, przy głównej drodze Zgorzelec – Przemyśl oraz Jarosław – Lubaczów. Siedzibą gminy jest miasto Jarosław. Gmina jest też częścią powiatu jarosławskiego. W obrębie gminy znajdują się następujące sołectwa: Koniaczów, Makowisko, Surochów, Sobiecin, Zgoda, Munina, Tuczempy, Morawsko, Pełkinie, Kostków, Wólka Pełkińska, Wola Buchowska i Leżachów Osada. Gmina Jarosław graniczy z następującymi gminami: Laszki, Radymno, Chłopice, Pawłosiów, Przeworsk, Tryńcza, Sieniawa oraz Wiązownica.

Zmiany biegu koryta Sanu w okolicy Gminy i Miasta Jarosław XIX i XX wieku.

Rzeźbotwórcza działalność rzek budzi od dawna zainteresowanie geografów, geologów, hydrologów i historyków. Ślady w postaci licznych form rzeźby terenu, przede wszystkim teras porozcinanych krętymi starorzeczami, stanowią klucz do poznania historii rozwoju koryta rzeki meandrującej, zmian jej przepływu na przestrzeni wieków.

Badaniami zjawiska meandrowania rzek oraz związanych z tym procesem zmian poziomych koryt rzek meandrujących, w oparciu o archiwalne, szczegółowe mapy topograficzne, a w późniejszym okresie zdjęcia lotnicze w Polsce, zajmowali się geologowie ( Falkowski 1967 – 1972, Szumański 1977 – 1982 ).

Do omawianego wyżej rodzaju rzek należy San, płynący w okolicy Tuczemp, Muniny, Sobiecina, Jarosławia, Szówska, którego koryto ulegało częstym zmianom.

Niniejsze opracowanie jest próbą odtworzenia zmian koryta Sanu w ostatnich 200 latach, na podstawie dostępnych materiałów i przy wykorzystaniu szczegółowych map współczesnych i archiwalnych.

Rzeka San jest szóstą pod względem długości, liczącą 443 kilometry rzeką Polski. Spośród wszystkich karpackich dopływów Wisły posiada największa zlewnię, liczącą 16 861 kilometrów kwadratowych powierzchni, z czego 85% znajduje się w granicach Polski (Rocznik Geograficzny, 1995).

San charakteryzuje się wysokimi wahaniami stanów wody, które od dawna sprzyjały częstym zmianom jej koryta, ścinaniu zakoli i powstawaniu koryt roztokowych. Obecnie, płynący w okolicy San, wprawdzie częściowo sztucznym, regulowanym korytem, należy zaliczyć do rzek krętych. Ewolucja doliny tej rzeki odbywała się poprzez przesuwanie się i ścinanie zakoli, czego śladem są zachowane do dziś skomplikowane układy dawnych koryt zwanych sanowiskami, pozwalające na odtworzenie zmian biegu koryta rzeki w przeszłości, co najmniej z okresu 200 lat. San w okolicy Jarosławia jest rzeką nizinną. Analiza zmian biegu jego koryta w ostatnim 200-leciu dotyczy terenu obejmującego granice administracyjne miasta i gminy Jarosław oraz gminy Wiązownica.

W opracowaniu wykorzystano mapy archiwalne, jak mapa w skali 1:28800 sporządzona przez Kwatermistrzostwo Generalne Armii Austriackiej – majorów Miega i Waldua. Prace nad opracowaniem tej mapy rozpoczęto w 1775, a zakończono w 1783 roku. Kopie tych map znajdują się w posiadaniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Drugą mapą, a właściwie jej kopią wykonaną przez Kazimierza Bawoła Weissenberga w 1813 roku jest Mapa Urbanyalna Miasta Wolnego Królewskiego Jarosławia w Cyrkule Przemyskim z 1787 roku, znajdująca się w posiadaniu Muzeum w Jarosławiu. Dzięki tym mapom udało się panu Pawłowi Władowi odtworzenie orientacyjnego przebiegu koryta Sanu około 1787 roku oraz dopasowanie biegu koryta do obecnej sytuacji topograficznej.

Zmiany biegu koryta Sanu w okolicy Jarosławia od końca XVIII wieku obrazuje mapa umieszczona w załączniku nr1, opracowana przez Pawła Włada (Zeszyty Muzealne Muzeum w Jarosławiu poz.1448). Pod koniec XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku San zmieniał swoje koryto wielokrotnie. Wcześniej, bo w XVI i XVII wieku, był rzeką żeglowną i stanowił ważną drogę handlową. Wraz z upadkiem ośrodków handlowych, jakimi w owym czasie były Jarosław i Przemyśl, zamierał transport na tej drodze wodnej. Jeszcze w XVII wieku w Jarosławiu, u stóp wzgórza św.Mikołaja, naprzeciw Misztali był zlokalizowany mały port rzeczny, a obok niego spichlerze zbożowe. Obrazują to punkty zaznaczone na późniejszych

mapach. Jednak w wyniku wycinki lasów w dorzeczu Sanu wzrastały wahania wodostanów, zwiększała się częstotliwość powodzi oraz zmieniało się koryto rzeki. Wylesienia zlewni Sanu powodowały zanikanie koryta, utrudniając żeglugę.

Jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku San był rzeką żeglowną. W XVIII wieku na Sanie ustała żegluga i zaczął on nabierać cech rzeki roztokowej. Świadczą o tym pozostałe pod koniec XVIII wieku dwa duże zakola, między osiedlem Głęboka i Garbarzami na południu, a przedmieściem Dolnoleżajskim i Misztalami na północy. Zakola te rozwijały się kosztem terenów nadrzecznych narażonych na wylewy Sanu (górna Pasieka). Równocześnie postępowało przesuwanie się zakoli w dół rzeki, powodując podcinanie terasy nadzalewowej, na której położona jest wieś Szówsko, szczególnie na odcinku między Tarnawcem a Misztalami. Do dziś możemy zobaczyć ślady starorzecza, tzw. Stary San, obecnie zarastający, zasypywany i meliorowany.

W celu ochrony nadrzecznych użytków rolnych oraz wznowienia żeglugi, około 1870 roku przeprowadzono regulację rzeki. Wyprostowano i wydatnie skrócono koryto Sanu w okolicach Tuczemp, Muniny, Jarosławia i Szówska. Spowodowało to zwiększenie spadku rzeki z 0,22% do 0,36%, co poskutkowało obniżeniem stanów minimalnych lustra wody. Jednocześnie nastąpiło przemieszczenie nurtu wody przez erozję denną rzeki. W okolicach Jarosławia lustro wody obniżyło się o około 2 mery. Miało to wpływ na obniżenie wód gruntowych. W wyniku pogłębienia koryta Sanu zmniejszyło się niebezpieczeństwo powodzi oraz ograniczone zostały dalsze spontaniczne zmiany biegu jej koryta. Prawie całkowita eliminacja powodzi nastąpiła po wybudowaniu zapór w Solinie i Myczkowcach w latach 60-tych XX wieku.

Jak już wcześniej wspomniałem, regulacja rzeki nastąpiła około 1870 roku. W czasie prac melioracyjnych wykopano sztuczne koryto od wsi Tuczempy (przysiółek Młyny) do osiedla Głęboka, a następnie przez terasę nadzalewową w okolicy Szówska aż do miejsca, gdzie znajdują się przyczółki mostowe nieukończonej linii kolejowej, budowanej przez Niemców w czasie II wojny światowej. Odsunięto w ten sposób San od wsi Tuczempy, Munina, zaś jarosławska dzielnica Misztale znalazła się po lewej stronie rzeki. Tę zmianę biegu koryta Sanu uwidocznił na mapie zamieszczonej w załączniku nr2. Paweł Wład (Zeszyty Muzealne Muzeum w Jarosławiu, poz.1448).

Obecnie starorzecza Sanu, zarówno w Tuczempach, Muninie, jak i w Jarosławiu to bagna zarastające olchą oraz roślinami lubowodnymi, jak też wyrobiska po żwirowniach (Stawki i Munina Mała) wypełnione wodą, które stały się terenami rekreacyjnymi dla mieszkańców Muniny i Jarosławia. Koryto Sanu jest dziś regulowane. Brzegi zostały umocnione, a dno pogłębione. Wybudowano obwałowania w Muninie (obok wodociągów). W przypadku wysokich stanów wody nie zabezpiecza to jednak przed przedostaniem się fali zalewowej w dawne koryto Starego Sanu (szczególnie w okolicy oczyszczalni ścieków obok filii Zakładów Mięsnych, niedaleko mostu na Sanie). Istnieje zatem niebezpieczeństwo powrotu

Sanu do swojego naturalnego koryta sprzed regulacji, co spowodowałoby zniszczenie użytków rolnych i rozpoczęcie podcinania krawędzi lessowej, na której położone jest Przedmieście Górnoleżajskie z ulicą Pasieka. Można by temu zapobiec czyniąc odpowiednie inwestycje hydrologiczne, na które ciągle brakuje środków finansowych.

Zająłem się tym tematem dlatego, że zainteresowały mnie skomplikowane układy dawnych koryt Sanu i szukałem odpowiedzi na pytanie jak i kiedy doszło do zmian. To opracowanie jest próbą odtworzenia zmian koryta Sanu, które nastąpiły w ciągu minionych ostatnich 200 lat w najbliższej nam okolicy.

Na podstawie Zeszytów Muzealnych Nr2 Muzeum w Jarosławiu opracował Antoni Gral.